Susuzan Tinau Kadazan

Nombo ma ko-iuman do buuk monusui Susuzan Tinau Kadazan(Dusun)? Mantad di noihahaan ku, aiso po. Dadi nung ingkaa, ingkuo dii sukod vagu do koiho do susuzan do tuhun dioho? Tazam om suang tahun po nga kivaa susuzan mantad nomboo mohoing dioho, kukuo om ingkuo kozuuzuvo dioho do baino.

Miaga kozo do savong. Zioho nopo diti nga mantad suang tahun di noikot ginazo pungaanan do 'dinosaur', ka. Baino, kakaal kivaa do 'dinosaur' miaga do buazo om savong. Noihaan do kivaa savong di agazo nga au ih kabaabaga ginazo do 'dinosaur'. Okito savong tagazo diti id Pulou Galapagos.

Om itia gangak toi hipos! Noihaan do kivaa no haid do hipos mantad di tinimpuuonon do vinangun. Au nokoohon kotiitinano do hipos mantad di poguhu. Osusa o hipos do apatai sabap noopo do zinamut. Gumumu zioho id kinoizonon di azamut. Kivaa boos do kinoizonon di nosoob do 'nuclear' po nga apasi o hipos.

Na, suang tahun po nga kivaa susuzan. Ingkuo tuhun Kadazan? Kivaa nabasa ku id 'internet' do kivaa kasaasangih do tinauh Kadazan tu aiso do susuzan nokosuat (historical records), ka. Dadi, nunu dii maan do tuhun Kadazan? Humodong aiso guno. Poimizo aiso koikoton. Koo-obu au' kopogovit nununu kounalan om kobuuon.

Dadi, avasi dati do tikid-tikid ii kiumul-umul om nokoiho vookon susuzan Tinauh Kadazan do poposuat nunu ii noihaan dioho toi mokisokodung di abaa do poposuat dii. Okon nangku do kiguno iti toi ko nasantaban no tuhun Kadazan do ingkakaa no susuzan dioho? Nunu dii potungkuson doid sinakagon ngaavi di mikot? Boos Kadazan po nga mimang tagak nung au potungkuson iti doid tangaanak ngaavi.

Kada potopoto do adadi tuhun Kadazan do miaga 'dinosaur'. Kada pohogoso boos tinauh suvai do managak do Tinauh Kadazan. Kada pohoso koubasanan om kotumbazaan do tinauh suvai do momunso do Tinauh Kadazan. Kivaa no haid Kadazan di poguhu. Nokuo tu au kotihombus do kivaa Kadazan do sogiigisom? Nung nakaanu tuhun Kadazan do minimang pasi gisom do baino, aiso sabap nokuo tu tumagak zioho mantad do Pulou Borneo om mantad soibau do tana.

Isai indadon do popotihombus do kivaa Tinauh Kadazan? Kivaa nangku tinauh suvai ii otootopot do miho hansanon do manampasi do tuhun Kadazan?

Ingkuo dii do ointutunan tuhun Kadazan nung au zioho koiho moboos om au kalati boos Kadazan? Tuhun suvai po nga koiho moboos do Kadazan miaga di papadagang ngaavi do sada. Kogumuan sukod vagu do Kadazan au kalati Kadazan doohu po koiho moboos Kadazan.

Songian oikot kozuuzuvo do aiso nodii moboos Kadazan, noikot no timpu do natagak Tinauh Kadazan. Ingkuo dii tuhun Kadazan do popotopot do Kadazan zioho do aiso songuhun dioho koiho moboos Kadazan? Suvai tuhun mantad suvai tinauh ii humosod do izioho no tuhun Kadazan sabap do koiho zioho boos Kadazan. Nung oikot timpu dino, iisai dii pahasaon? Tuhun suvai? Kopolintaan? Gagut?

Aiso suvai kaanu sumimba do ti-out ngaavi diti nga tuhun ngaavi Kadazan ii poimpasi do ontok timpu diti. Kivaa po timpu tokuudi noohu. Nga timpu au mindad.

Poboos no id Boos Kadazan. Poboos doid suvai tuhun id Boos Kadazan. Poboos no doid sukod vagu id Boos Kadazan. Poboos no doid tangaanak id Boos Kadazan. Poboos no Kadazan id hamin.

Tokudi-kudi do tikid tadau, mimang gumu toihaan. Touvi nopo nga mimang tongkop kabaahan.

Timpuun no baino do moboos om monongkiboos id Boos Kadazan. Kada no potohibo do sonsikin potuu doolu po do tounan.

Avakas Tuhun Kadazan-Dusun

Tumanud nunu nakahabus id kalatas abal, nokoboos ii Huguan Siou Joseph Pairin Kitingan do avakas o tuhun Kadazan-Dusun (vookon poposuat do "KDM" kaampai Murut). Songuhun momungaan disido sondii do "Mamai Sindaanan" monuu di Pairin do popointahang do totootopot do avakas tuhun Kadazan-Dusun.

Dadi otopot nangku do avakas o tuhun Kadazan-Dusun?

Kivaa katapatan do avakas tuhun Kadazan-Dusun om hobi po avakas nung iso' ginavo dioho, misompuu toi sokuukuang do miapu do popobuuh, popisompuu om papavakas pilotian id taatanga tuhun Kadazan-Dusun.

Nga' avasi do ihoon totootopot nombo o tuhun Kadazan-Dusun do baino. Hobi osompuu om hobi avakas nangku zioho do baino songian piagahon di poguhu?

Ginumu Tuhun Kadazan-Dusun
Songian koikot tuhun magagampa Bolitis minomusoou zioho do okuudi tuhun mamasok ponong koibutan do Borneo. Ii no do nangkat dioho o tuhun Sina om Jawa do kumalaja id kabun gata ii nimaan dioho (British North Borneo Chartered Company) tonomoh.

Maai nodii soizuko do Bolitis ginumu tuhun mamasok. Koihaai no dioho do kivaa piipio ngoopod ngoibu ginumu dioho. Ogumu tuhun mamasok, hobi no tuhun Murut, do napatai sabap no do toluo ii noovit do tuhun topuak miaga do ponobuh (small pox) om tubi (measles). Nokito do tuhun Bolitis do hobi vinakas do tinan do Kadazan (saviavi tuhun mamasok pinungaanan do Bolitis magagampa do 'Dusun") do humavan do toluo sundung potuu do ogumu nogi dioho ii nokoundun do toluo tuhun topuak diti.

Kivaa nokosuat di au' ahaid di poguhu do ginumu nopo do Kadazan-Dusun do baino nga hobi satangah lizong, ka. Nga' kivaa nokosuat doid kopoguntaban do tuhun Sabah do tuhun ii momungaan dioho do 'Kadazan' kiginumu do hobi 100,000 no om ii momungaan dioho do 'Dusun' kiginumu do hobi 200,000. Dadi, pio ih kozo ginumu tuhun do Kadazan-Dusun. Pio ginumu do Murut? Nokuo tu' aiso koponoizukan mantd huguan Kadazan-Dusun do pio ih kozo ginumu tuhun Kadazan-Dusun mooi do aanu mamalan ingkuo popobuu dioho?

Misuvai Pamanaan Huguan Kadazan-Dusun
Momoduung doid dioho sondii o tuhun Kadazan-Dusun nung mogohim zioho do avakas pisaan do huguan dioho. Kivaa dati ii humodong songian do oboos iti. Nga humodong au ih popotopot nunu ii au otopot. Om au nogii kaanu ii do papavakas pisaan do tuhun Kadazan-Dusun. Mikot doid pomuandaman nunu ii nokosuat id buuk di Dr. Jeffrey Kitingan kokomoi poomumusoou miaga do tongkuzu. Kivaa huguan mogohim do kivaa do ula-ula miaga dii id tatangah do Kadazan-Dusun om ohodong kumaa di Dr. Jeffrey.

Mogohim om humodong au' ih kaanu mongipop ula-ula miaga tongkuzu nung otopot do kivaa dii id taatangah do Kadazan-Dusun.

Songian patahangon, oihaan do kivaa huguan Kadazan-Dusun id piipio parti politik kaampai no PBS, UPKO, PBRS, UMNO om pipio parti politik di oninih. Kivaa do KDCA, kivaa do USDA, kivaa koisaan Rungus, kivaa do KSS. Om baino kivaa tinimungan ii pungaanan do MNC. (Kada daa do humodong tuh papaazat noopo do kuukuo kozo kozuuzuvo id tangah do Kadazan-Dusun do baino. Au' monondos iti om okonko komozon do kahasa do kivaa koisaan montok toiso-iso tinimungan 'tribal'.)

NGA' nung toiso-iso koisaan diti muzu pakaazan doid iso dimpoton, vookon mamagazat, vookon monuung, mositi nopo do agazo o vaza'. Songian do miiso o huguan ngaavi id tudduvon di iso' no, mositi nopo do oovit ginavo di tutumanud ngaavi dioho do sumokodung do momodimpot tuddu dii. Ounsub zioho di pomumusoou om ula-ula kotunud di huguan dioho ii kahansanan dioho sondii.

Kozuuzuvo do baino osodu kozo mantad di poguhu. Misangod tuhun mamasok di poguhu (tribal wars). Iti no dati iso' mantad di kopogong dioho do mimang gumu di poguhu.

Hizab ii Au' Otuhuk id Timpu Toniboh
Avasi muot do 'nombo tuhun Kadazan-Dusun id daasom 50 toun'. Hobi nangku do nokopiiso tuhun Kadazan-Dusun? Hobi nangku do nokobuu zioho?

Au' ih odimot, au ih ahantoi do Kadazan-Dusun ii tuddu ngaavi dioho id daasom timpu toniboh. Nipizan do mamadadi tuhun Kadazan-Dusun do iso tinimungan mamasok ii pantangon do tinau' suvai momoguno timpu tanauh. Nga mositi nopo do kivaa kahantazan tongonini songian muzu id tindahanon pakaazan doid kahantazan do Kadazan-Dusun. Songian do kaanu huguan ngaavi Kadazan-Dusun do mogiduan do pisuvazan dioho om do miapu do monuhuk di kohizaban, iso kahantazan toniinih ii. Om kahantazan totootopot ii. Om apatut do oondos puu do Kadazan-Dusun.

Au' Tumood om Au' Asantaban do Uhah No
Songian nopo do mikot o kopiipiumono do asantaban o ginavo, mundoong, tumood om tumuintog, nga nokoikot no timpu di agazo kohigaganan. Komozon do aiso nodii kohizaban do muzu doid ningkokoton di hobi avasi om nokobuu. Iti no ii sangod dii hobi kikohigagagnan tu kaanu ii do popomungkang do ginavo sondii om nogi do tinimungan.

Kivaa kavakasan do tuhun Kadazan-Dusun. Nga' osodu po kozo mantad nunu ii kohizaban. Kivaa kaantakan om kozuuzuvo ii kapagantob do mimang vakas. Kavakasan do Kadazan-Dusun nopo nga ginumu saviavi ('total sum') do kavakasan do toiso-iso puu do Kadazan-Dusun. Songian do komungkang songuhun Kadazan-Dusun, komungkang ii tinimungan. Songian hobi avakas toiso-iso puu do Kadazan-Dusun, hobi do mimang vakas ii tinimungan. Songian kobuu toiso-iso puu, kobuu o tinimungan.

(Komi: Iso' pomusaavan noopo iti. Nung ohodong nga pohombuso no ii kohohodong. Nga nung kivaa di otopot, opioh no ii. Ii nopo ii au' kotunud nga dodizo no ih do miaga di loun nouzou ii natatak ii maan suugio do tongus pakaazan doid tisan do lahan.)

Pascalis Claudius Lotinggi Dampian

Copyright © 2016